Levon's speech at the rally in Yerevan on 11/16/2007.

Unfortunately, I don't have the English version yet. But if you know Armenian, read it. The speech addresses and fully answers the attacks of Kocharian-Sargsian duo.

Սիրելի հայրենակիցներ,

Նախ եւ առաջ ուզում եմ խո­րին շնորհակալություն հայտ­նել այն բոլոր կուսակցություն­նե­րին եւ հասարակական կազմա­կեր­պու­թյուններին, որոնց ղեկա­վար­ները քիչ առաջ հրապա­րա­կե­ցին իմ թեկնածությունը պաշտ­պանելու վերաբերյալ կայացրած իրենց որոշումները։ Նրանցից ոմանք եղել են իմ եւ նախկին իշխանությունների ամենախիստ քննա­դատ­ները։ Ուստի եթե նրանք այսօր կանգնած են այս հարթա­կում, դա նշանակում է, որ նրանց միավորել է ոչ թե իմ անձի նկատ­մամբ տածած անվերապահ վստա­հու­թյունը, այլ Հայաստանի ներ­կա ավազակապետական վար­չա­խմբի լուծը թոթափելու եւ երկ­րի սահ­մա­նադրական կարգը վե­րա­կանգ­նելու հրամայականը։

Իսկ այժմ դիմելով այս խորհր­դանշական հրապարակում հա­վաք­ված ազատ քաղաքացիներիդ եւ ողջունելով պայքարի ձեր կամքն ու երկրի ապագան սեփական ձեռքերով կերտելու ձեր վճռականությունը` կցանկա­նայի ձեզ հետ բարեկամաբար զրուցել բոլորիդ հուզող որոշ հարցերի շուրջ։ Նախորդ ելույ­թում ես խոստացել էի առաջիկա ընտր­ար­շավի ընթացքում մեկ առ մեկ բացատրություններ տալ այն բո­լոր մեղադրանքների վերաբեր­յալ, որոնք վերջին տասնհինգ տա­րիներին բազմիցս հնչեցվել են Հայաստանի նախկին իշխանու­թյունների հասցեին եւ ավելի հա­ճախակիացել ու սաստկացել ներ­կա նախընտրական շրջանում։ Այս հանրահավաքում ես հանգա­մանորեն կանդրադառնամ դրան­ցից մի քանիսին` մնացյալը թող­նե­լով այլ առիթների։

Ցրտի ու մթի տարիներ

Մինչեւ այս չարաբաստիկ հար­ցի բուն քննությանն անցնելը, հարկ եմ համարում կատարել որոշ փաստական ճշտումներ։ Թեեւ մեր իմաստուն ընդդիմա­խոս­ների եւ քոչարյանա-գեբելս­յան քարոզչամեքենայի հետեւո­ղա­կան ջանքերի շնորհիվ “ցրտի ու մթի տարիներ” է պիտակա­վոր­վել Հայաստանի նախկին վար­չա­կազմի իշխա­նա­վա­րու­թյան ողջ շրջանը, սակայն իրականում ցուրտ եւ մութ է եղել միայն 1992-1994 թվա­կաններին։ Եթե մի պահ փորձենք հիշել, թե դրանք ինչ տարիներ էին, ապա ապշանքով կնկատենք, որ դրանք աստղա­բաշխական ճշգրտությամբ համ­ընկ­նում են Արցախյան պատե­րազմի տարիներին։ Պատերազմն սկսվել է 1992 թ. մայիսի 9-ին` Շու­շիի գրավ­մամբ, եւ ավարտվել 1994 թ. մայիսի 12-ին` զինադա­դա­րի կնքումով։ Միայն այս փաստը բավական էր, որպեսզի համաշ­խար­հային պատմությանը քիչ թե շատ ծանոթ ցանկացած բանա­կան մարդ, առանց մեծ ճիգ թա­փելու, կռահեր, թե ինչու այդ տա­րիներին Հայաս­տանում ցուրտ ու մութ պետք է լիներ։ Երկրորդ հա­մաշխարհային պատերազմի ժա­մանակ ցուրտ ու մութ էր ոչ միայն ողջ Խորհրդային Միու­թյու­նում, այլեւ Անգլիայում, Ֆրան­սիայում, Հունաստանում եւ պատերազմի մեջ ներքաշված մնացյալ բոլոր երկրնե­րում։ Անգլիայում, օրի­նակ, այդ ժամանակ հազարապատիկ ավելի ծառ է կտրվել, քան ցուրտ ու մութ տարիների Հայաստա­նում, էլ չխոսած Լենինգրադյան բլոկադայի սար­սափ­ների մասին։ Սակայն որեւէ այլ երկրում ոչ մեկի մտքով չէր անցնի պատե­րազմի տարիները կոչել ցրտի, մթի, իսկ որոշ տեղերում` նաեւ սովի ու համաճարակի տարի­ներ։ Նման հանճարեղ միտք կարող էր ծագել միայն երեքհազարամյա քա­ղա­քա­կրթու­թյամբ հպարտացող հա­յերի ուղեղներում։

Մեր ընդդիմախոսները համա­ռորեն չեն ընդունում կամ փոքր­ոգաբար անտեսում են որեւէ փոխ­կապակցվածություն` ցուրտ ու մութ տարիների եւ Արցախյան պա­տերազմի միջեւ։ Ցուրտն ու մու­թը նրանք բացատրում են բո­լորովին այլ պատճառներով։ Բե­րենք դրանցից ամենատարած­ված­ները։

Ամենաարտառոց տեսակետն, ինչպես միշտ, մի քանի տարի առաջ արտահայտել է Ռոբերտ Քո­չարյանը։ Նրա կարծիքով` Հա­յաս­տանի էներգետիկ ճգնաժամը բացարձա­կա­պես պայմանավոր­ված չի եղել պատերազմով ու շրջափակումներով, այլ արդյունք է այն իրողության, որ “Ղարա­բաղ” կոմիտեն ժամանակին ան­հե­ռատեսորեն փակել է Արմա­վի­րի ատոմակայանը։ Սա թեեւ թյուր­իմացություն է, բայց տվյալ պա­րա­գայում` ներելի թյուր­իմա­ցու­թյուն։ Գտնվելով Հայաստանից դուրս` Քոչարյանը կարող էր տեղ­յակ չլինել, որ ատոմակայանի փակման ժամանակ, այն է` 1989 թ. հունվարին, “Ղարաբաղ” կոմիտեի բոլոր տասնմեկ անդամները, գու­մարած Իգոր Մուրադյանն ու Խա­չիկ Ստամբոլցյանը, արգելա­փակ­ված էին Մոսկվայի “Մատ­րոսսկա­յա տիշինա” եւ “Բուտիր­կա” բանտերում։ Կարող էր չիմա­նալ նաեւ, որ ատոմակա­յա­նի փակ­ման որոշումն ընդունել են իր սիրելի Նիկոլայ Ռիժկովն ու Սուրեն Հարությունյանը։ Եւ վեր­ջապես, բացառված չէ, որ մի օր էլ Քոչարյանը կհայտարարի, թե ատո­մակայանն ինքն է վերա­գործարկել։ Ու չզարմանաք` շատերը հակված կլինեն հավատալու դրան։

Էներգետիկ ճգնաժամի հետ կապ­ված հաջորդ անհեթեթ տե­սակետի համաձայն` “ցրտի ու մթի”տարիներին Հայաստանի իշ­խանություններն իբր դիտավոր­յալ հողանցել են արտա­դրված էլեկտ­րա­էներգիան` իրենց ներ­կրած նավթն ու մոմը վաճառելու եւ շահույթ ստանալու նպա­տա­կով։ Երբ սա ասում է հասարակ մարդը, հասկանալի է։ Իսկ երբ դրա մասին, հա­զարավոր հեռուս­տադիտողների առաջ, դեմքի լուրջ արտահայտությամբ եւ դատավո­րի կեց­վածքով, խոսում է ակադե­միական շրջանակներում ըստ ար­ժանվույն մեծ համբավ վա­յե­լող մի պատմաբան` Պետական համա­լսա­րանի պրոֆեսոր, ապա կա­րելի է լիովին հիաս­թափվել Աստ­ծու արարչագործությունից։ Պրո­ֆեսորն, ըստ երեւույթին, դպրոցի վե­ցե­րորդ, թե յոթերորդ դասա­րա­նում փախել է ֆիզիկայի դասից, որի թեման եղել է “էներ­գիայի պահպանման եւ փոխակերպման օրենքը”։ Շատ լավ, դասից բոլորս էլ փախել ենք, հիմա էլ թոռս է փախչում։ Այդ պրոֆեսորի հա­մար ինչ դժվար էր` մտնել հա­րե­ւան ֆիզիկայի ֆակուլտետ եւ խորհրդակցել որեւէ ֆիզիկոս-պրոֆեսորի կամ թեկուզ առա­ջին կուրսի ուսանողի հետ։ Պա­տաս­խանը, չեմ կասկածում, վայր­կյան անգամ չէր ուշա­նա` բարձ­րավոլտ էլեկտրաէներգիայի հո­ղանց­ման պարագայում Հայաս­տանի էներ­գե­տիկ ցանցի բոլոր ապա­հո­վիչները կպայթեին։

Առաջին հայացքից կարող է ավելի լուրջ թվալ էներգետիկ ճգնաժամի հարցում նախկին իշ­խանություններին ներկայացված այն մեղադրանքը, թե “ցրտի ու մթի տա­րիներն” իբր արդյունք են էլեկտրաէներգիայի արտադրու­թյան ոլորտում, մասնավորապես, խորհրդարանական լատիներե­նով` “մազութ լափելու” պրոցե­սում “բացահայտված” մի քանի հարյուր միլիոն դոլարի հասնող յուրա­ցումների։ Որպես դրա հիմ­նավո­րում բերվում է այն փաստը, որ 1993 թվականին արտադրվել է նույն­քան էլեկտրաէներգիա, որ­քան 1996-ին, բայց առաջին դեպ­քում եղել են հովհարային անջա­տում­ներ, իսկ երկրորդում` ոչ։ Մեր ընդ­դիմախոսներին չեն բավարա­րում այն բացատրությունները, որ 1992-1994 թվականներին արտա­դրված էլեկտրաէներգիայի առյու­ծի բաժինը մատակարարվել է ար­դյու­նաբերու­թյա­նը, որ հովհա­րա­յին միացումների ժամանակ հո­սան­քը, էժան լինելով, անխնա­յո­ղա­բար օգտա­գործ­վել է ոչ միայն լու­սավորման, այլեւ ջեռուցման եւ կենցաղային սարքերն աշխա­տեց­նելու նպատակով, որ 1996-ին ար­դեն գործում էր Ատոմակա­յա­նը, որ այդ թվականին, ի տարբե­րու­թյուն 1993-ի, Հայաստան էին ներ­կրվում հսկայական քանա­կու­թյամբ այլ էներգակիրներ` բեն­զին, նավթ, դիզելային վառելիք, որ 1996-ին արդեն ջեռուցվում էր հան­րապետության խոշոր քա­ղաք­նե­րի բնակելի շենքերի մեծ մասը, իրականացել էր էներ­գե­տիկ ռեֆորմը, վերացել էին ան­օրինական լարանցումները եւ այլն։ Ձեզ չհոգնեցնելու համար ես չեմ ուզում մանրամասնել թվարկ­ված իրողությունները։ Դրանց սպա­ռիչ քննությունը, իր բազ­մաթիվ հոդվածներում եւ հար­ցազրույցնելում, կատարել է նախ­կին վարչապետ Հրանտ Բագ­րատ­յանը, որի եզրակացություն­ները ոչ միայն չեն հերքվել, այլեւ առայժմ նույնիսկ չեն վիճարկ­վել մասնա­գետ-տնտեսագետների կողմից։

Որտեղից, ուրեմն, էլեկտրա­էներգիայի արտադրության ոլոր­տում հարյուր միլիո­նա­վոր դոլա­րի յուրացումների մասին շրջա­նառվող խոսակցությունները։ Բանից պարզ­վում է` ոչ այլ տե­ղից, եթե ոչ նախորդ գումարման Ազ­գային ժողովում ստեղծված հա­տուկ հանձնաժողովի եզրա­կա­ցու­թյունից, որը ներկայացվել էր դատախազություն` համապա­տաս­­խան քրեական գործ հարու­ցելու պահանջով։ Գլխավոր դա­տա­խա­զությունը, օրենքի բո­լոր պա­հանջ­ներին համապա­տաս­խան գործը քննելուց հետո, ոչ միայն նախկին իշխա­նությունների գոր­ծո­ղու­թյուն­ներում հանցակազմ չգտավ, այլեւ չարձանագրեց հան­ցանքի փաստն անգամ։

Ցանկացած քաղաքակիրթ երկ­րում պարկեշտությունը կպահան­ջեր, որպեսզի գլխա­վոր դատախազը եւ հանձնաժողովի անդամ­ները պաշտոնապես ներողու­թյուն խնդրեին նախ­կին իշխա­նու­թյուններից, մաս­նա­վո­րա­պես, վարչապետ Հրանտ Բագ­րատյա­նից։ Դա չարվեց, ապա­ցուցելով, որ Հայաստանը դեռեւս քաղա­քակիրթ երկիր չէ։ Դրա փո­խարեն հանձնաժողովի հարգար­ժան ան­դամ­ներն ու նրանց հա­րող քաղա­քական գործիչները, չհա­մա­ձայ­նելով դատախազության որոշ­ման հետ, շարունակեցին եւ այսօր էլ շարունակում են պնդել նա­խորդ իշխանություններին հաս­ցեա­գր­ված նույն մեղադրանքները։ Մինչ­դեռ տրա­մաբանությունը պա­հան­ջում էր, որ այս անգամ նրանք քրեական գործ հարուցեին հան­րապետության գլխավոր դա­տա­խա­զի դեմ` նախկին իշխանու­թյուն­ների “հրեշավոր հանցա­գոր­ծությունը” կոծկելու համար։ Իսկ եթե դա էլ չստացվեր, ապա պետք է ներ­խուժեին գլխավոր դա­տա­խազի գրասենյակ եւ, ի նշան բո­ղոքի, անժամկետ հացա­դուլ հայ­տարարեին գրասենյա­կում փռված գորգի վրա։ Ինչու, ասենք, Վազ­գեն վեհափառը եւ Վիկտոր Համ­բարձումյանը կարող էին Մոսկ­վայում հացադուլի նստել Ար­ցա­խի հարցի արդա­րացի լուծ­ման պա­հանջով (ի դեպ` այդ հա­ցա­դու­լից նրանց ես եմ հանել), իսկ պատ­գամա­վորական հանձ­նա­ժողո­վի քաջարի անդամները ընդունակ չեն այդպիսի զոհողու­թյան գնա­­լու։ Չեմ ուզում ավելի ծավալվել, բայց այս հարցը իրա­վական եւ քաղաքական հարթու­թյունից ակա­մա տեղափոխվում է բարո­յական հարթություն։

Հարցերի խորքը թափանցելու պարագայում ակնհայտ է դառ­նում, որ վերը թվարկ­ված մեղա­դրանքները նպատակ են հետա­պնդում սոսկ քողարկելու Հայաս­տանին բա­ժին ընկած էներգետիկ ճգնաժամի բուն պատճառը, այն է` Արցախյան պատերազմն ու շրջա­փակումները։ 1992-1994 թվա­կաններին Հայաստանի իշխանու­թյունները, մեծ զրկանք­ների ենթարկելով հանրապետության քա­ղաքացիներին, հայթայթված սուղ միջոցներն ամ­բողջովին ներդրե­ցին Արցախի գոյությունն ու ան­վտանգությունն ապահովե­լու գոր­ծում` մեր երկրի տնտե­սա­կան գլխա­վոր խնդիրը դիտելով պա­տերազմի կարիքների բավա­րա­րումը, զենքի, զինամթերքի, դիզ­վառելիքի, դեղորայքի հայ­թայ­թումը, հակաօդային պաշտպա­նու­թյան համակարգի ստեղծումը, բանակի հանդերձավորումն ու պարենավորումը։ Թեեւ բոլորի մոտ տպավոր­ված է այն պատկերացումը, թե պատերազմն ընթանում էր Լեռ­նային Ղարաբաղում, սակայն իրականում Հայաստանը նույնպես ան­միջականորեն ներքաշված էր չհայ­տարարված պատերազմի մեջ։ Հայ-ադրբեջանական եւ հայ-նա­խիջեւանյան ողջ սահմանային գո­տին երկու տարի շարունակ ենթարկվում էր համարյա ամեն­օր­յա ռմբակոծությունների, հրա­ձգու­թյունների եւ ավերումների։ Այդ գոտում` սկսած Ոսկեպարից մինչեւ Մեղրի եւ Երասխ, չկա որեւէ գյուղ, որը զոհեր եւ վիրա­վորներ տված չլինի։ Ադրբեջանի կողմից, ըստ էության, պատե­րազմ էր հայտարարված նաեւ Հայաստանի արտաքին կոմունի­կա­ցիաներին։ 1992-1995 թթ. ըն­թաց­քում 42 անգամ պայթեցվել է Հայաստան մտնող գազամուղը եւ 21 անգամ` վրաց-հայկական եր­կաթ­գիծը։ Կարիք չկա ասելու, թե այդ պայթեցումներից հետո ինչ լրա­ցուցիչ ծախսեր են պահանջ­վել կոմունիկացիաների վերականգն­ման աշխատանքների համար։

Ես առայժմ չեմ կարող պետա­կան գաղտնիքներ հրապարակել, բայց հավա­տացնում եմ, որ պա­տերազմի, զենքի, զինամթերքի, դիզվառելիքի հայթայթման, բա­նա­կի մատակարարման, Հայաս­տա­նի սահմանամերձ շրջանների պաշտպանության, խա­փանված կո­մունիկացիաների վերականգն­ման վրա այնքան գումար է ծախսվել, որ լիու­լի կբավարարեր մեր ժողովրդին թե' լույսով, թե' ջերմությամբ ապահովելու համար։ 1993-1995 թվականներին Հայաս­տանի Հանրապետության Պաշտ­պանության նախարարն է եղել Սերժ Սարգսյանը, որն ամբող­ջու­թյամբ տիրապետում է այդ գաղտ­նիքներին, եւ որը չի կարող չհաս­տատել այս ամենը։ Դիմելով այս հրապարակում գտնվող լրա­գրող­ներին, խորհուրդ եմ տալիս` առի­թի դեպքում հարցրեք նրան եւ տեսեք, թե ինչ է պատաս­խա­նելու։

Թող տարօրինակ չհնչի, բայց ես երջանիկ եմ, որ մեր ժողովրդի մեծամասնությունը 1992-1994 թվա­կանները համարում է “ցրտի ու մթի” տարիներ, ինչը նշանակում է, որ նա իր մաշկի վրա չի զգացել պատերազմի արհավիրքները։ Մինչ­դեռ Արցախ մեկնած հազա­րավոր հայաստանցի կամա­վոր­նե­րի ու նրանց ընտանիքների, սահ­մանամերձ շրջանների բնակ­չու­թյան համար դրանք եղել են ար­յան, դիերի, վիրավորների, ռմբա­կոծումների եւ ավերում­նե­րի տա­րի­ներ` զոհողություններ, որոնց գի­նը ազատագրված Ար­ցախն է։ Որ Արցախի ազատա­գրման գոր­ծին Հայաստանի իշ­խա­նություն­ների եւ ժողովրդի ան­մնացորդ նվիր­վածության, ինչպես նաեւ կրած զրկանքների ու տա­ռա­պանքների մասին ասվածը սոսկ մերկա­պա­րանոց հայտա­րա­րություն չէ, հաստատվում է Ղարաբաղի ղե­կա­վարության` ժա­մանակին տված անկեղծ գնահա­տականներով։

Այսպես, ԼՂՀ նախագահ Ռո­բերտ Քոչարյանը, 1995 թ. հուն­վարի 9-ին, դիմելով ինձ, գրել է. “Արցախի երախտագետ ժողո­վուր­դը երբեք չի մոռանա Ձեր անձ­նական ներդրումը մեր հերո­սա­կան գոյապայքարում։ Մենք մեր թիկունքում միշտ զգացել ենք մայր Հայաստանի, Հայաստանի Հանրապետության զորակցու­թյու­նը” (ՀՀ առաջին նախագահի ար­խիվ, 09.01.1995)։ 1996 թվականին, մի այլ առիթով, Ռոբերտ Քոչար­յանը դա արտահայտել է ավելի պերճախոս կերպով. “Այսօր ԼՂՀ‑ն կայացած հանրապետություն է, որն ունի ինքնուրույն տնտեսու­թյուն, մարտունակ բանակ, ներ­քին կայուն իրավիճակ եւ հար­գանք միջազգային հանրության կողմից։ Մեզ համար պարզ է, որ այս ամենը դժվար թե լիներ, եթե մեր թիկունքում չլիներ Հայաս­տա­նի Հանրապետությունը... Ես կուզեի շեշտել Հայաստանի Հան­րա­պետության նախագահ Լեւոն Տեր-Պետրոսյանի ներդրումը մեր բոլոր հաջողություններում։ Առանց նրա հստակ դիրքորոշման, առանց փոխ­համա­ձայ­նեցված քաղաքա­կան քայլերի, մենք դժվար թե կարողանայինք ունենալ այն, ինչ ունենք։ Դա Ղարաբաղում հասկա­նում են բոլորը, եւ ինձ թվում է, որ Հայաստանում եւ Սփյուռ­քում` նույնպես” (“Հայաս­տանի Հանրա­պե­տություն”, 19.09.1996 թ.)։ Որ­պես­զի չթվա, թե սա ընդամենը մեկ մարդու տե­սակետ է, բերենք նաեւ ԼՂՀ Ազ­գային ժողովի եր­բեմ­նի նախա­գահ Արթուր Թով­մասյանի գնա­հա­տականը. “Ան­ժխտե­լի է այն փաստը, որ մեր հաջողություն­նե­րը պայմանա­վոր­ված են Հայաս­տա­նի Հանրապե­տության վարած ճկուն դիվանա­գիտությամբ եւ հա­վասա­րակ­շռ­ված քաղաքա­կա­նությամբ։ Եւ ինչ խոսք, որ այդ դժվարին գործում մեծ է նա­խագահ Լեւոն Տեր-Պետ­րոսյանի դերը” (“Հայաստանի Հան­րապե­տություն”, 19.09.1996 թ.)։ Իսկ Լեռ­նային Ղարաբաղի Հան­րա­պետու­թյան վարչապետ Լեո­նարդ Պետ­րոս­յանը 1996 թվա­կա­նին հայ­տարարել է հետեւյալը. “Եթե այսօր ար­ցա­խահայությունը մաս­նակ­ցեր Հայաստանի Հան­րա­պե­տության նախագահի ընտ­րու­թյուն­ներին, ապա բացարձակ մե­ծա­մասնությամբ իր ձայնը կտար ՀՀ նախագահի թեկնածու Լեւոն Տեր-Պետրոսյանին” (“Հայաս­տա­նի Հանրապետություն”, 19.09.1996 թ.)։

Համոզված եմ, որ սերունդ­նե­րը “ցրտի ու մթի” տարիները գնա­հատելու են որպես հերոսական մաքառման եւ հաղթական պատե­րազմի տարիներ։ Բայց դրա հետ մեկտեղ, հասկանում եմ նաեւ, որ իմ երկարաշունչ բացատրու­թյունները, միեւնույն է, չեն փա­րա­տելու շատերի կասկածները։ Ուստի ինձ մնում է միայն նե­րողամտություն հայցել մեր ժո­ղովրդից` հանուն Արցախի փրկու­թյան նրան պատճառած տառա­պանքների համար։ Խորապես ցավում եմ, որ հար­կադրված եղա այսքան բացա­հայտ խոսել Հա­յաս­տանի էներ­գետիկ ճգնաժամի եւ հաղթական պատե­րազմի փոխկապակց­վա­ծության մա­սին։ Նորմալ երկրում դա պետք է այնպիսի տաբու լիներ, որ յուրաքանչյուր մարդ վիրա­վորված զգար` այդ բանն իրեն հիշեցնելու համար։

Ներկա արատավոր ռեժիմի արմատները

Կցանկանայի համառոտակի անդրադառնալ նաեւ նախկին իշ­խանությունների դեմ ուղղված մի այլ հայտնի ամբաստանության։ Խոսքը վերաբերում է վերջերս հա­ճախակի հնչող այն տեսա­կե­տին, որ ներկա վարչախմբի արատ­ները բխում են նախկին իշխա­նությունների ժամանակից։ Սա, ինձ թվում է, քաղաքական բանավեճում կիրառվող ամենապրի­միտիվ հնարքն է, որի նպա­տակն է խուսափել պատաս­խա­նատվությունից եւ սեփական օրի­նազանցություններն արդա­րաց­նել պատմական նախադե­պե­րով։ Ակամա­յից հիշում ես Շվար­ցի պիեսի չարագործ թա­գա­վորին, ով իր արարքները բա­ցատ­րում էր մորաքրոջից ժա­ռան­գած վատ գեներով։

Նման տրամաբանությամբ առաջ­նորդվելու պարագայում կա­րե­լի է արդարացնել ցանկացած հան­ցագործություն, քանի որ ան­հնար է պատկերացնել որեւէ օրի­նազան­ցություն, որն իր նախա­դեպը չունենա անցյալում։ Նման տրամաբանությամբ առաջ­նորդ­վելու պարագայում մարդ­կության պատմության մեջ ոչ մի գող չպի­տի դատվեր, որով­հետեւ առաջին գողերը դրախտի արգելված պտու­ղը ճաշակած Ադամն ու Եւան էին։ Չպիտի դատվեր ոչ մի մար­դասպան` Կա­յե­նի ոճրագործու­թյունից հետո։ Եւ վերջապես, չպի­տի դատվեր ոչ մի կաշառակեր կամ կաշառատու` Եսավից ու Հակոբից հետո։

Յուրաքանչյուր մարդ, յուրա­քանչյուր իշխանություն, յուրա­քանչյուր պաշտոնյա պատաս­խա­նատու է իր արատների ու հանցանքների համար, եւ դրանք չի կարող արդարացնել անցյալից ժառանգած գեներով։ Ոչ մի առողջ հասարակություն, ոչ մի դատարան նման փաստարկ չի ընդունի։ Հետեւաբար, Հայաստա­նի նախկին իշխա­նու­թյունները պա­տասխանատու են իրենց արարք­ների համար, իսկ ներ­կա­ներնª իրենց։ Համենայն դեպս, մենք` նախկիններս, երբեւէ չենք փորձել մեր արատները բացատ­րել Խորհրդային համակարգից ժա­ռանգած ավանդույթներով, առա­վել եւս` Սերժ Սարգսյանի կարծած մեր ազգային մենթալիտետով։ Այդպիսի փաստարկը (կամ “ես էլ քեզ բան ունեմ հիշեցնելու” հնար­քը) ոչ միայն անհեթեթ, այլեւ ծի­ծաղելի կհնչեր, որովհետեւ եթե քո նա­խորդը կաշառակեր, գող կամ խաբեբա է եղել, ապա քեզ ի±նչն է խանգարում այդպիսին չլինել։ Երբ “քուչի կամ բազարի”կոդեքսի կատեգորիաները թա­փան­ցում են պետա­կա­նության բարձ­րագույն ոլորտ, ապա վա'յ այդ պետությանը։

Ոմանք, չբավարարվելով ներ­կա վարչախմբի արատները նախ­կինների ժամա­նա­կից բխեցնելով, նույնիսկ հայտարարում են, որ նախկին եւ ներկա իշխա­նու­թյուն­ների միջեւ ոչ մի տար­բե­րու­թյուն չկա։ Դա կարելի է բացատ­րել կա'մ վերը ներկայացված պարզու­նակ մտայնությամբ, կա'մ էլ երեւույթների խորքը չթափան­ցելու ցանկությամբ։ Նախկին եւ ներկա իշխանությունները չեն կա­րող նույնական լինել մեկ պարզ պատճա­ռով։ Նախկինները քաղաքական իշխանություն էին, իսկ ներկաներն` ավազակապե­տա­կան։

Նախկին իշխանական համակարգում կային հասարա­կա­կան, քաղաքական եւ ինստի­տուցիոնալ հակակշիռներ, իսկ ներ­կայումս դրանք գոյություն չու­նեն։ Նախկին­ների օրոք հա­կա­կշիռներ կային անգամ գոր­ծադիր իշխանության ներսում։ Վար­չապետը եւ առանցքային նա­խարարություններիª ներքին գոր­ծերի, անվտանգության, պաշտ­պա­նության ոլորտների, մաքսային եւ հարկային ծառայությունների ղեկավար­ները, ինչպես նաեւ կենտրոնական բանկի նախագահը, լի­նելով քաղաքական անհատա­կա­նություններ, մրցում էին իրար հետ եւ փոխա­դարձաբար վերա­հսկում միմյանց, ինչը չէր կարող թույլ տալ իշխանական մոնոլիտ բրգա­ձեւ համակարգ ձեւավորել։ Բացի այդ, նրանք մշտապես գտն­վում էին Խորհրդա­րանի վե­րա­հսկողության տակ, որն, ի տար­բերություն վերջին գումարման Խորհրդա­րանների, նույնպես ընդ­գծ­ված քաղաքական մարմին էր։ Հիշեք, թե անցյալում ինչպիսի թեժ քննարկումներ եւ քաղաքա­կան բանավեճեր էին ընթանում Խորհրդարանում, կամ որքան դժվա­րությամբ էին ընդունվում կա­ռավա­րության ներկայացրած օրենք­ները։ Ներ­կայիս համեմատ մոնոպոլիզացված չէր նաեւ տե­ղեկատվական դաշտը. կային մի քանի տասնյակ ընդդիմադիր թեր­թեր, ինչպես նաեւ անկախ հե­ռուս­տատեսային եւ ռադիո կա­յաններ։ Նախկինների օրոք հզոր էր նաեւ մի այլ կարեւորագույն հակակշիռ` ի դեմս քա­ղաքական ընդդիմության, որի ազդե­ցու­թյան գագաթը եղավ 1996-ին Վազգեն Մանուկ­յանի գլխավորած շար­ժումը։

Ինչ վերաբերում է ներկա վարչախմբին, ապա, ինչպես նա­խորդ ելույթում փորձեցի հիմնա­վորել, նրա ձեւավորման սկիզբը համընկավ 1999 թվականի հոկ­տեմ­բերի 27-ի ոճրագործությանը։ Վերացնելով հանցավոր կենտրո­նացած համակարգի ստեղծման գլխա­վոր խոչընդոտը` Կարեն Դե­միրճյանի եւ Վազգեն Սարգս­յանի տանդեմը, ռեժիմը դրանից հետո քայլ առ քայլ ոչնչացրեց իր ան­օրինական գործունեությանը խան­գարող բոլոր մնացյալ հակակշիռ­ները։ Գործադիր իշխանության մար­մինները լիովին մաքրեց Վազ­­գեն Սարգսյանի եւ Կարեն Դե­միրճյանի հետեւորդներից, Խոր­հր­դա­րանը վերածեց անողնաշար եւ ողորմելի կամակատարի, ամա­յացրեց քաղաքական դաշտը, մո­նո­պոլի­զացրեց համարյա ողջ տեղեկատվական ոլորտը։ Այս ամենին զուգընթաց, քոչար­յանա­կան ռեժիմն աստիճանաբար վե­րածվեց փակ, անվերահսկելի, ավա­զակապետական մի համա­կար­գի, որի գոյությունն անհնար էր հակակշիռների առկայության պայմաններում։ Տվյալ գործըն­թացն ապշեցուցիչ կերպով հիշեց­նում է ստալինյան բռնապետու­թյան ձեւա­վոր­ման գործընթացը։ Օգտվելով Կիրովի` իր ամենա­լուրջ մրցակցի սպանու­թյու­նից, Ստա­լինը 1934-1937 թվականնե­րի միջեւ ընկած ժամանակա­հատ­վածում հիմնովին ոչնչաց­րեց իր միահեծան իշխանությանն սպառ­նացող բոլոր առկա եւ հնարավոր հա­կակշիռները, որից հետո սկսվեց նրա բացարձակ տիրա­պետությունը։

Այսքանից հետո էլ, միան­գա­մայն պարզ է, որ ոմանք մեր առջեւ արդարացիորեն դնելու են հետեւյալ հարցը. իսկ մի±թե նախ­կինների օրոք չեն եղել կոռում­պացված նա­խարարներ, պաշտո­նեական չարաշահումներ կամ այլ տիպի օրինազանցություններ։ Իհարկե եղել են, չէին կարող չլի­նել, քանի որ նման երեւույթներ կան աշխարհի բոլոր, նույնիսկ ամե­նաօրինապաշտ երկրներում։ Այդ արատավոր երեւույթները մարդ­կու­թյանն ուղեկցել են պե­տա­կանության առաջացման առաջին իսկ օրվանից ի վեր եւ հետագայում եւս շարունակելու են դրսեւորվել այս կամ այն կերպով։ Բայց մի բան են առան­ձին երեւույթները, անհատական օրինազանցությունները, բոլորո­վին մի այլ բան` խմբային կամ կազմակերպված հանցագոր­ծու­թյուն­ները։ Ավելի պատկերավոր ասած` մի բան է միայնակ անա­ռակը, մի այլ բան` անառա­կա­նո­ցը, մի բան է անհատ գողը, մի այլ բան` ավազակախումբը, բանդան։ Նույնիսկ քրեական օրենսգրքում այդպիսի հանցա­գոր­ծությունների համար տարբեր պատիժներ են նախատեսված. առաջին դեպ­քում` մեղմ, իսկ երկրորդ դեպքում` անհամեմատ ավելի ծանր։ Նախ­կին իշխանությունները, պատե­րազ­մի, էներգետիկ ճգնաժամի, ցնցումային տնտեսական բարե­փո­խում­ների պայման­նե­րում, իրենց ուժերի ներածին չափով, պայքարել են այդ երեւույթների դեմ։ Իսկ եթե նրանք դրանում թերացել են, ապա այդ գործը պետք է շարունակեին ներկա իշ­խա­նությունները, որոնք մեզ նե­րե­լու ո'չ տրամադրություն, ո'չ էլ քրիստոնեական առա­քինու­թյուն չունեին։

Թերեւս քչերն են հիշում, որ 1998-ի իմ հրաժարականի պահին միաժամանակ հրաժարական տվե­ցին, այսպես կոչված, նախկին կամ ՀՀՇ-ական իշխանության բո­լոր բարձրաստիճան պաշտոնյա­ները` Ազգային ժողովի նախա­գահ Բաբկեն Արարքցյանը, փոխ­նախագահներ Արա Սահակյանը եւ Կարապետ Ռուբինյանը, խոր­հրդա­րանական մշտական հանձ­նա­ժողովների նախագահներ Սամ­վել Գեւորգյանը, Վիգեն Խաչատր­յանը եւ Տեր-Հուսիկ Լազարյանը, Արտաքին գործերի նախարար Ալեքսանդր Արզումանյանը, Տա­­րած­քային կառավարման նախա­րար Գալուստ Գամազյանը, Երե­ւանի քաղաքապետ Վանո Սիրա­դեղյանը, Կենտրոնական բանկի նա­խա­գահ Բագրատ Ասատրյա­նը, Արմա­վիրի մարզպետ Սեդրակ Հովհաննիսյանը, “Հայաս­տան” հիմ­նադրամի տնօրեն Մանու­շակ Պետրոսյանը, Ֆրանսիայում Հա­յաս­տանի Հանրապետության դես­պան Վահան Փա­փազյանը, Հան­րապետության նախագահի խոր­հրդականներ Վահագն Խաչատր­յանը, Նի­կոլ Շահգալդյանը, Կա­րեն Շահինյանը, Նախագահի աշ­խա­տակազմի ղեկավար Ավե­տիս Ավագյանը, մամլո քարտուղար Լե­ւոն Զուրաբյանը, կադրերի բաժ­նի վարիչ Ժոզեֆ Ավետիսյանը, Ազ­գա­յին ժողովի աշխատակազմի ղեկավար Աշոտ Անտինյանը եւ “Ռես­պուբլիկա Արմենիա” պաշ­տո­նաթերթի խմբագիր Արմեն Խանբաբյանը։

Այսպիսի միահամուռ հրաժա­րական, այսպիսի քաղաքական, ինչու չէ, բարոյական կեցվածք, թերեւս իր նախադեպը չունի պե­տությունների պատմության մեջ` կեցվածք, որ աներեւակայելի է սպասել իրենց աթոռներին կառ­չած ներկա քրեական իշխա­նու­թյուն­ներից։ Եթե նախկինները որեւէ հանցանք կատարած լի­նեին ու քրեական հետապնդում­ներից վախենալու բան ունե­նա­յին, ապա ինչո±ւ պիտի այդպես հեշտուհանգիստ հրա­ժարվեին պաշ­տոններից` հաստատապես գի­տենալով, որ թշնամանքով ու քինախնդրու­թյամբ լցված ներկա գավառամիտ իշխանությունները ոչ մի ջանք չեն խնայելու իրենց չգործած հանցանքները բացա­հայ­տելու համար։

Եւ իսկապես էլ ջանք չխնա­յեցին։ Մի քանի տարի շարունակ ստուգումներ կատա­րե­ցին վերը նշված բոլոր պաշտոնյաների, այդ թվում` անձամբ իմ գործու­նեու­թյան ոլոր­տում։ Դավիթ Վարդան­յանին հատուկ նշանակեցին Նա­խա­գահի վերահսկողական ծա­ռա­յության պետ, որպեսզի բա­ցահայտի իմ “մաֆիոզ” կերպարը։ Ստեղծեցին մի քանի խորհրդա­րանական հանձնաժողովներ` հե­տաքննելու համար իմ, Հրանտ Բագրատյանի եւ ուրիշների “չա­րաշահումները”։ Ցանկացած գործով դատախազությունում ըն­թացող քննությունների ժամա­նակ փորձեցին տարբեր մարդ­կանցից վկայություններ կորզել իմ, Բագրատյանի, Սիրադեղյանի եւ նույնիսկ հանգուցյալ եղբորս` 1985-ից “Հրազդան­մեքե­նա” միա­վոր­ման գլխավոր տնօրեն Թել­ման Տեր-Պետրոսյանի դեմ։ Ոչինչ չստացվեց` հար­յուր դոլարի յու­րա­ցում անգամ չհայտնաբերվեց։ Պատկերացրեք, եթե ունենային որեւէ կոնկրետ փաստ, մեզ բո­լորիս ի±նչ կանեին. ուղղակի կբզկտեին, կոչնչացնեին, հենց այս հարթակում կախաղան կհա­նեին։

Այս հարցում առանձին խո­սակ­ցության նյութ է Սերժ Սարգս­յանի յուրահատուկ պա­րագան։ Վերջինս 1993-1995 թվա­կաններին զբաղեցրել է Պաշտ­պանության, 1995-1996-ին` Ան­վտան­գության, իսկ 1996-1999-ին Ներքին գործերի եւ Անվտան­գության նա­խա­րարի պաշտոնը։ Առաջին հերթին հենց նրա պար­տականությունն էր բացահայտել իշխանության մարմիններում առ­կա արատավոր երեւույթները, անհրաժեշտության դեպ­քում քրեա­կան գործեր հարուցել եւ դրանք ներկայացնել դատախա­զու­թյանն ու դատական մար­մին­ներին, կամ, առնվազն, նկատված օրինազանցությունների մասին ահա­զանգել Նախագահին կամ վարչապետին, ինչը նրա կողմից չի արվել։ Դա կարող է ունենալ հետեւյալ չորս բացատրություն­նե­րից մեկը. ա) կա'մ նա մաս­նակից է եղել կատարված հան­ցագործություններին, բ) կա'մ հան­ցավոր անփութությամբ թերացել է կատարել իր պարտականու­թյուն­ները, գ) կա'մ պրոֆեսիոնալ պատրաստվածությամբ չի հա­մա­պատասխանել զբաղեցրած պաշ­տոնին, դ) կամ էլ` նախկին իշ­խա­նությունների գոր­ծողու­թյուն­ներում հանցանք չգտնելով, քա­ջու­թյուն եւ ազնվություն չի ունե­ցել պաշտո­նապես հերքելու իր գործընկերների հասցեին ուղղ­ված մեղադրանքները։ Համաձայ­նենք, որ նշված գնահատա­կան­ներից յուրաքանչյուրն առանձին վերցրած, կամ բոլորը միա­սին, Հայաստանի Հանրապետության ապագա նախագահի բարոյական կերպարին ան­հա­րիր հատկա­նիշ­ներ են։ Ավելին, այսպիսի խա­թարված բարոյական հատկանիշ­ներ ունեցող անձնավորությունը, կարծում եմ, ընդհանրապես իրա­վունք չունի նախա­գա­հական ընտ­րություններում առաջա­դրե­լու իր թեկնածությունը։

Քոչարյանի ժառանգած ավերված երկիրը

Ձեզ չհոգնեցնելու համար կանդրադառնամ միայն մեզ ներ­կայացված եւս մեկ մեղադրանքի` դրանով ամփոփելով սույն ելույ­թում նմանատիպ հարցերի հա­մար նա­խատեսված սեղմ շրջա­նակը։ Օրեր առաջ Ռոբերտ Քո­չարյանը հանդես եկավ մի հայ­տարարությամբ, թե իբր ինքը նախկին իշխանություններից ժա­ռան­գել է ավերված եր­կիր, որը տաս տարվա ընթացքում վերա­ծել է ծաղկուն դրախտավայրի։ Թեեւ կարող է տարօրինակ թվալ, սակայն ես չեմ պատրաստվում պա­տասխանել այս անհեթեթ մե­ղադրանքին, որովհետեւ դրան սպառիչ կերպով ժամանակին պա­տասխանել է ոչ այլ ոք, եթե ոչ ինքը` մեր հարգարժան նախա­գահ Ռոբերտ Քոչարյանը։ Այն էլ պատասխանել է ոչ թե սովորա­կան հայտարարությամբ, կամ հար­ցազրույցով, այլ կառավարու­թյան որոշ­մամբ եւ Ազգային ժո­ղովի կողմից ընդունված օրեն­քով։ Խոսքը վերաբերում է “ՀՀ կառա­վարության գործունեու­թյան ծրագրի մասին” օրենքին, որը 1999 թ. նոյեմբերի 30-ին իր ստո­րագրությամբ վավերացրել է Քո­չարյանը։ Այդ պատմական վավերագրում նախկին իշխանու­թյուն­ների օրոք Հայաստանի սո­ցիալ-տնտեսական եւ քաղաքա­կան իրավի­ճա­կի մասին ասված է բառացիորեն հետեւյալը.

“Անկախություն ձեռք բերելուց հետո անցած ժամանակաշրջա­նում Հայաստանի Հանրապետու­թյունն ունի մի շարք կարեւոր ձեռքբերումներ`

ա) բազմաթիվ փորձություն­ներ անցած ֆինանսական կայու­նու­թյունը, հետեւողա­կա­նորեն իրա­կանացվող կոշտ դրամա­վար­կային քաղաքականությունը, վերա­հսկ­վող ու ցածր մակարդակ ունեցող սղաճը եւ բաց տնտեսության արտաքին տնտեսական քաղա­քա­կանությունը.

բ) ոչ պետական հատվածի ձեւավորումը` շնորհիվ զանգվա­ծային մասնա­վորեց­ման, եւ դրա գերակշիռ դերը երկրի համա­խառն ներքին արդյունքի ձեւա­վորման գործում.

գ) տեղական ինքնակառա­վար­ման համակարգի ներդրումը, դրա զարգացման հա­մար նախա­դրյալների ստեղծումը.

դ) միջազգային, այդ թվում` ֆինանսական կառույցներին ան­դա­մակցությունը, այդ կազմա­կեր­պություններից արտոնյալ վար­կեր ստանալու լայն հնարավո­րու­թյուններն ու այդ կազմակերպություններում Հա­յաս­տանի դրական համբավը.

ե) տարբեր պետություններից 1992 թվականից ի վեր ստացվող նշանակալի օգնությունը, որը նույն­պես վկայում է Հայաս­տա­նին աշխարհում վստահելի գործ­ընկեր ճանաչելու մասին.

զ) էներգետիկ ճգնաժամի հաղ­թահարումն ու Հայաստանն էներ­գոդեֆիցիտ երկրից էներգիայի պո­տենցիալ արտահանող դարձնելը.

է) 1994 թվականից մինչեւ այժմ շարունակվող, իհարկե ոչ բավարար տնտեսական աճը.

ը) մարտունակ բանակի կայա­ցումը, հաղթանակը Ղարաբա­ղում եւ 1994 թվականից պահ­պանվող զինադադարը.

թ) ժողովրդավարական պե­տու­թյան եւ շուկայական տնտե­սության համար ան­հրա­ժեշտ հիմնական կառույցների առկա­յու­թյունն ու կանոնակարգված աշխատանքը.

ժ) Սահմանադրության ընդու­նու­մը եւ դրանում ամրագրված համակարգերի աս­տի­ճանական ձեւավորումը.

ժա) խոսքի եւ մամուլի ազա­տությունը.

ժբ) այլակարծության վրա խարսխ­ված բազմակուսակ­ցա­կան քաղաքական համակար­գը.

ժգ) բոլոր մակարդակների ընտ­րությունների ավելի ու ավելի ժողովրդավարական բնույթը, պե­տության կառավարման գործըն­թաց­ներում բնակչության պա­տաս­խանատու մաս­նակից դարձնելը.

ժդ) Հայաստանը ներգրավված է եւ ակտիվ մասնակցություն է ցուցաբերում միջազ­գային, եւրո­պա­կան, ԱՊՀ եւ տարածա­շրջա­նային կառույցներին: Էական դրա­կան տեղա­շար­ժեր են արձանա­գրված երկկողմ եւ բազմակողմ միջպետական հարաբերու­թյուն­նե­րի ոլորտում, որի արդյունքում ձեւավորվել են Ռուսաստանի Դաշնության, ԱՄՆ-ի, եւրո­պա­կան, Մերձավոր եւ Միջին Արեւ­ելքի երկրների, ինչպես նաեւ բազ­մաթիվ այլ պետու­թյուն­ների հետ բարեկամական փոխշա­հա­վետ հարաբերություններ։ Հայաս­տա­նը կարե­ւորել է տարածա­շրջա­նա­յին համագործակցության զու­գա­կցումը հակամար­տու­թյուն­նե­րի խա­ղաղ կարգավորման գործ­ընթացներին։ Մենք հետե­ւողա­կան ենք մեր հարեւանների հետ խաղաղ, տնտեսական փոխ­շա­հավետ միջպետական կապե­րի ձեւավորման գործում”:

Ինչպես տեսնում ենք` ոչ մի խոսք ավերված երկրի կամ նախ­կին իշխանու­թյուն­նե­րի օրոք դրսե­ւորված որեւէ արատավոր երեւույթի մասին։ Հետո ասում են, թե ներկա իշ­խա­նությունները չեն տվել նախկինների քաղաքա­կան գնահատականը։ Սրանից ավելի լավ քաղաքական գնահա­տական չէր կարող երազել ոչ մի նախկին իշխանություն։ Քո­չար­յա­նին մնում է մեկ բան` անիծել շումերներին, փյունիկեցիներին ու Մեսրոպ Մաշ­տո­ցին, որ գիր են ստեղծել եւ իրեն դրել այսպիսի անհարմար վիճակի մեջ։ Գիրն, ի դժբախ­տություն Քոչարյանի, ար­ձան է` հավերժական ու անջնջե­լի։ Պատահական չէ, որ միջնա­դարյան հայ գրիչների ամենա­սիրած պատգամը հետեւյալն էր.

Ձեռս գնայ, դառնայ ի հող,

Գիրս մնայ յիշատակող։

Իսկ այժմ` մի քանի խոսք այսօրվա խնդիրների մասին։

Նախագահական ընտրությունների գործընթացի մասին

Թեեւ ոչ ֆորմալ առումով` նախագահական ընտրություն­նե­րի գործընթացն արդեն սկսվել է։ Սերժ Սարգսյանն իր քարոզար­շավն, ըստ էության, սկսել է սույն թվականի մայիսի 12-ից, այս­ինքն` վերջին խորհրդարանական ընտրությունների օրվանից, իսկ ես` այս տարվա սեպտեմբերի 21-ից։ Մյուս հավանական թեկնածու­ներն առայժմ բավա­րար­վել են իրենց առաջադրվելու մասին ար­ված ոչ պաշտոնական հայտա­րա­րություններով։ Քանի որ, այս­պիսով, ընտրական գործ­ընթացն սկսված է, անհրաժեշտ եմ հա­մարում ձեր ուշադրու­թյունը հրա­վիրել մի քանի հրա­տապ հարցերի վրա։

1995 թվականից այսկողմ Հա­յաստանում անցկացված բոլոր ընտրությունները, մեղմ ասած, վիճելի եւ աղմկոտ են եղել։ Բացի սուբյեկտիվ պահերից` իշխանու­թյունների կա­մա­յա­կանու­թյուն­նե­րից, ընտրակեղծիքներից եւ այլն, դա ունի նաեւ մի օբյեկտիվ պատ­ճառ, որը չհաղթահարելու դեպքում մեր երկրում երբեւէ անաղմուկ եւ վստահու­թյուն ներ­շնչող ընտրություններ չեն լինի։ Խոսքը վերաբերում է ընտրական հանձնա­ժո­ղով­նե­րի ձեւավորման սկզբունքին։ Թեւ արտաքուստ թվում է, թե բազմակուսակցական հանձ­նաժողովները համապա­տաս­խանում են ժողովրդավա­րու­թյան պահանջներին, բայց իրա­կանում դրանք չեն նպաս­տում ազատ եւ արդար ընտրու­թյունների անցկաց­մանը։ Պարտ­ված կուսակցությունները ներկա­յացնող հանձնաժողովի անդամ­ները, սո­վո­րա­բար, չեն ընդունում ընտրությունների արդյունքները եւ չեն ստորագրում ամփոփիչ արձա­նա­գրությունները։ Չլինելով պետական պաշտոնյաներ, ընտ­րական հանձնաժո­ղով­ների ան­դամ­ները փաստորեն որեւէ պա­տասխանատվություն չեն կրում` ընտրու­թյունների ըն­թացքում եւ ձայների հաշվառման փուլում թույլ տված օրինախախ­տում­ների համար։

Մինչդեռ աշխարհի համարյա բոլոր քաղաքակիրթ երկրներում ընտրություններն անցկացնում է պետությունը` իհարկե, ապահո­վե­լով դրանց լիակատար վերա­հսկո­ղու­թյունը թեկնածուների վս­տահ­ված անձանց, կուսակցու­թյունների եւ հասարակական կազ­մակերպությունների կողմից։ Շատ երկրներում ընտրական գոր­ծառույթը սովորա­բար դրվում է ներքին գործերի նախարա­րու­թյան վրա։ Այսինքն` առկա է հս­տակ հաս­ցեատեր, որին, ընտրա­խախ­տումների դեպքում կարելի է պատասխանատվության կան­չել։ Թեկուզ աշխատանքը կորց­նե­լու վախից` պետական պաշ­տոնյա­ները, որպես կանոն, ընտ­րական հանձնաժողովներում ավե­լի ազնիվ եւ բարեխիղճ են աշխա­տում, քան ընտ­րությունների ար­դյունքների հարցում բնական շա­հախնդրություն ունեցող կուսակ­ցա­կան ներկայացուցիչները (փաստ` 1990 թվականի խորհր­դա­րա­նական ընտրու­թյուն­ները)։ Հետեւաբար, եթե նույնիսկ առա­ջիկա նախագահական ընտրու­թյուններն անց­կացնի Հայկ Հա­րությունյանի գլխավորած համա­կարգը, ապա այդ ընտրու­թյուն­ներն ավե­լի մա­քուր եւ օրինական կլինեն, քան բազմակուսակ­ցա­կան հանձնաժողովների պարա­գա­յում։

Մեր իշխանության օրոք ես նման առաջարկ չէի կարող անել, որովհետեւ դա սվիններով կըն­դունվեր իմ ընդդիմախոսների կող­մից։ Հարցը ժամանակին քննարկվել է մեր կողմնակիցների շրջանակում, եւ 1999 թվականի խորհրդարանական ընտրու­թյուն­ների նախօրյակին Դավիթ Շահնա­զար­յանը “Հանրա­պետու­թյուն” խմբակցության անու­նից այն հն­չեց­րել է Ազգային ժողո­վում։ Ի դեպ, ՀՅԴ ղեկավարու­թյան հետ իմ ունեցած վերջին հանդիպման ընթացքում պարզ­վեց, որ Դաշ­նակցությունը նույն­պես կիսում է այս տեսակետը։ Այս ամենը նշե­լով հանդերձ, հաս­կանալի է, որ մինչեւ առաջիկա նախա­գահա­կան ընտ­րու­թյունները տվյալ փո­փո­խու­թյունը հնարավոր չէ իրա­կա­նացնել, ուս­տի առայժմ այն մնում է որպես տեսական հար­ցա­դրում, որին իմ խորին հա­մոզմամբ, վաղ թե ուշ անդրա­դառնալու են մեր օրենսդիրները։

Սակայն կան հարցեր, որոնք պահանջում են հրատապ լուծում։ Թեեւ անցած խորհրդարանա­կան ընտրությունները բարձր գնա­հատվեցին միջազգային հան­րու­թյան կողմից, բայց դրանք, թերեւս, Հայաստանի պատմու­թյան ամենախայտառակ ընտրու­թյուններն էին, քանի որ ընտ­րակեղծիքները քողարկված էին այնպիսի ճարտարությամբ, որ ոչ մի դիտորդ չէր կարող նկատել դրանք։ Ընտրությունների ընթաց­քում իշխա­նու­թյուն­ների կողմից կիրառվել են, մասնավորապես, հետեւյալ երկու հնարքները.

Առաջին. տպագրվել է շուրջ կես միլիոն հավելյալ քվեաթերթիկ, որոնք բաժանվել են հա­մայն­քապետարանների աշ­խա­տա­կիցներին, հավատարիմ գոր­ծարարներին, թա­ղային հե­ղի­նա­կություններին եւ նույնիսկ քրեա­կան տարրերին։ Ընտ­րու­թյուն­ների օրը վերջիններս ավ­տո­բուս­ներով ու միկրոավտո­բուս­ներով քաղաքացիներին բե­րել են ընտ­րատեղամաս, ավտո­բուսում բա­ժա­նել արդեն քվեար­կած թերթիկ­ները, եւ ձեւական քվեար­կու­թյու­նից ու տեղամա­սում տրված դա­տարկ քվեաթեր­թիկները ստանա­լուց հե­տո միայն վճարել նրանց։

Երկրորդ. տասնյակ հազարա­վոր մարդկանց իշխանությունները տրամադրել են կեղծ անձ­նագրեր կամ համապատասխան կնիքնե­րով վավերացված գրանց­ման տե­ղեկանք­ներ, որոնց շնոր­հիվ նրանք հնարավորություն են ստացել մի քանի անգամ քվեար­կել տարբեր տեղամասերում։ Նշված հանճարեղ ընտրա­կեղ­ծիքները, որոնք արժանի են տեղ գրավելու արդի քա­ղաքագիտու­թյան դասագրքերում, ինչպես ասա­ցի, չէին կարող նկատվել դի­տորդների կամ վստահված ան­ձանց կողմից։ Սակայն, որքան էլ հանճարեղ, գոյություն ունեն չա­փազանց պարզ մեխանիզմներ, որոնցով կարելի է իսպառ վե­րացնել այդ տիպի կեղծիք­ները։ Ձեր թույլտվությամբ, այս հան­րահավաքի անունից, ես պատ­րաս­տվում եմ պաշ­տոնապես դի­մել միջազգային դիտորդական կազ­մակերպություններին` “Ժո­ղո­վրդա­վարական հաստատու­թյուն­ների եւ մարդու իրա­վունք­ների գրասենյակին (ODIHR)”, “Եւ­րո­խորհրդի խորհրդարանական վեհաժողովին” (PACE), “Ազգային դեմոկրատական ինստիտուտին¦”(NDI), ինչպես նաեւ Եւրոխորհր­դի գլխավոր քարտուղարին` հե­տեւ­յալ խնդրանքով կամ առա­ջար­կով.

Հորդորել կամ պարտադրել Հա­յաստանի Հանրապետության Ազ­գային ժողովին` կարճ ժամկետներում մեր երկրի “Ընտրական օրենքում” կատարել երկու փոփոխություն.

ա) Առաջիկա նախագահական եւ ապագա բոլոր ընտրություն­ների քվեա­թեր­թիկ­ները, միջազ­գա­յին կազմակերպությունների վե­րա­հսկողությամբ, տպագրել ար­տասահ­մա­նում` բացառելու համար հավելյալ քվեա­թեր­թիկ­ների տպագրման հնարա­վորու­թյունը.

բ) Քվեարկության ընթացքում կիրառել շատ երկրներում ըն­դունված` ցուցամատի թանաքոտ­ման կարգը, ինչը միակ միջոցն է միեւնույն ընտրողի կողմից կրկնակի կամ բազմակի քվեար­կություն թույլ չտալու.

Բացի այդ, իմ կարծիքով, դիտորդական կազմակերպու­թյուն­ները պարտավոր են ընտ­րությունների որակն ու ար­դյունք­ները գնահատել ոչ թե քվեարկությանը նախորդող մեկ շաբաթվա եւ քվեարկության օր­վա դիտարկման հիման վրա, այլ ընտրական գործ­ընթացի շուրջ եռամսյա կտրվածքով` արձա­նա­գրե­լով եւ դատապարտելով այդ ընթաց­քում նկատված բոլոր խախտումները։

Եթե այս ամենը չի արվելու, ապա միջազգային դիտորդական կազմակեր­պություն­ների առաքելությունը Հայաստանում անիմաստ է դառնում, եւ նույնիսկ ավելին` դա նպաս­տում է աղա­ղակող կեղծիքներով ու խախ­տում­ներով անցկացված ընտրու­թյուն­ների լեգիտիմացմանը։ Եթե նախագահի մյուս թեկնածուներն ու կուսակցությունները միա­նան այս առաջարկին, ապա ես պատ­րաստ եմ վերոհիշյալ կազմակեր­պու­թյուն­ներին դիմել համատեղ հայտարարությամբ։

Իսկ մինչ այդ, ուզում եմ ձեզ տեղեկացնել, որ մենք արդեն իսկ ստեղծել ենք ընտրական գործըն­թացի վերահսկման եւ օրինա­խախ­տումների գրանցման մեր մեխա­նիզմ­ները։ Մենք այսուհե­տեւ թողարկելու ենք շաբաթա­կան տեղեկանքներ` մեր կողմ­նա­կից­ների նկատմամբ կիրառ­ված վարչական, ոստիկանական եւ տնտեսական բռնություն­նե­րի, խոս­քի ազատության սահմանա­փա­կումների, իշխանությունների կողմից նոր ձեւա­վոր­վող շարժ­ման ակտիվիստներին ահաբե­կելու փորձերի մասին։ Բացի այդ, արդեն իսկ առանձին տեղեկանք­ներ են պատրաստված մի քանի աղաղակող գործերի` մաս­նավո­րա­պես սույն թվականի հոկտեմ­բերի 23-ի պրովոկացիայի, Խա­չա­տուր Սուքիաս­յանի նկատ­մամբ ձեռնարկված տնտեսական տեռորի եւ Գյումրու “ԳԱԼԱ” հեռուս­տա­ընկերության կազ­մա­լուծման փորձի վերաբերյալ։ Այդ տեղեկանքները մենք սիստե­մա­տիկաբար ներկայացնելու ենք Հա­յաստանում գործող բոլոր դես­պանատներին եւ միջ­ազ­գային ներ­կայացուցչություններին, ինչ­պես նաեւ` վերը նշված դիտոր­դական կազ­մա­կեր­պություն­նե­րին։

Ուստի, դիմելով ձեզ, խնդրում ենք` այս տիպի բոլոր բռնա­րարք­ների, ահաբե­կում­ների, վարչա­կան, տնտեսական եւ հարկային ճնշումների մասին կազմել ման­րամասն գրություններ եւ ուղար­կել կա'մ “Արմատ” կենտրոն (Երե­ւան, Բյուզանդի 26), կամ էլ` “Տեր-Պետրոսյանի առաջադրման քաղաքացիական նախաձեռ­նու­թյան գրասենյակ” (Երե­ւան, Եկ­մալ­յան 16)։ Կրկնում եմ նախորդ ելույթում արած իմ զգուշացումը` թող ժո­ղովրդի կամքի վրա բռնա­ցող ոչ մի ոստիկան, հարկային տեսուչ, համայնքապետարանի աշ­խա­տակից կամ թաղային հե­ղինակություն չկարծի, որ չորս ամիս հետո խուսափելու է դա­տա­կան պատասխանա­տվու­թյու­նից։ Նախորդ հանրահավաքում ես հրապարակեցի այդպիսի պաշ­տոնյաների մի փոքրիկ ցու­ցակ, որում առայժմ հարկ եմ համարում ավելացնել Հարկային պետական ծառայության պետ Վահրամ Բարսեղյանի, Անվտան­գության ծառայության պետ Գո­րիկ Հակոբյանի անուն­ները, ինչ­պես նաեւ հիշեցման կար­գով կրկնել Ոստիկանության Երեւա­նի վարչության պետ Ներսես Նա­զարյանի անու­նը, որը ոչ միայն դաս չի քաղել առաջին զգուշա­ցումից, այլեւ դրանից հետո նույն­իսկ ֆիզիկական ուժ է կիրառել թռուցիկ բաժանող երի­տա­սարդ­ների վրա։ Եթե Ռոբերտ Քո­չարյանը եւ Սերժ Սարգսյանը հենց այսօր այդ ժանդարմին չհե­ռացնեն աշխատանքից նշա­նա­կում է` իրենք են կանգնած այդ բռնության ետեւում։

Իսկ այժմ` եւս մի կարեւոր հարցի մասին, եւ վերջ։

Նախկին իշխանությունների ռեւանշիզմի մասին

Վերջերս մեր ընդդիմախոս­նե­րի, ընդհուպ մինչեւ Հանրապե­տու­թյան նախագահի եւ վարչա­պե­տի կողմից շրջանառվում է այն թեզը, թե իմ առաջադրումը պայմանա­վոր­ված է նախկին իշ­խա­նությունների, մասնա­վորա­պես ՀՀՇ-ի ռեւանշիստական նկրտում­ներով։ Այս քաղաքական աբսուրդը կարող էր ծագել միայն Հայաստանի գործող վարչախմբի անդամների կամ նվիրյալների ուղեղ­ներում։ Աշխարհի բոլոր նոր­մալ, ժո­ղովրդավարական պետություններում ոչ մեկի մտքով չէր անցնի պարտված քաղաքա­կան ուժի իշխանության ձգտումը ռեւանշիզմ անվանել։ Եթե որեւէ մեկն այսօր ռեւանշիստ հայտա­րա­րի, ասենք, ամերիկյան դե­մոկրատներին, անգլիական պահ­պա­նողականներին կամ ֆրան­սիական ու գերմանական սոցիա­լիստներին, ապա նա կա'մ կկանգ­նի դատարա­նի առաջ, կամ էլ հրա­ժեշտ կտա քաղաքական կա­րիերային։

Քոչարյանա-սերժական քա­րոզ­չության այս թեզը պարու­նա­կում է նաեւ մի այլ աբսուրդ։ Քա­րոզչամեքենան իրեն դնում է ծի­ծա­ղելի վիճակում` չգիտակցելով, որ նախկին իշխանական համա­կար­գին հասցեագրված որեւէ մե­ղադրանք ուղղակիորեն վերաբե­րում է նաեւ Սերժ Սարգսյանին, քանի որ վերջինս նրա առանց­քա­յին պատաս­խա­նատուներից մեկն էր։ Այս առումով ավելի քան տա­ր­օրինակ են Հանրապետական կու­սակցության վերջին համա­գու­մարում նախկին իշխանու­թյուն­ների եւ անձամբ իմ հաս­ցեին Սերժ Սարգսյանի հնչեցրած մեղադրանքները, որոնք ոչ այլ ինչ են, եթե ոչ զրպար­տություն կամ ինքնախոստովանություն, առա­վել եւս, եթե նկատի ունե­նանք, որ մինչեւ 1998 թվականի իշխանափոխությունը նրա շուրթերից ոչ ոք իմ դեմ ուղղված որեւէ քննադատական ակնարկ, կամ, ինչպես ասում են, §թթու խոսք¦ անգամ չի լսել։ Թե ինչ­պիսի բարոյական նկարագրի տեր մարդ է հավակնում Հայաս­տանի նախագահի աթո­ռին, թող­նում եմ ձեր դատողությանը։ Քա­նի գնում, ես ավելի ու ավելի հա­մոզվում եմ, որ իսկապես ապաշ­խարության եւ մեղքերի թողու­թյան խնդիր ունեմ։ Ուստի, թեեւ ուշացած, ամենայն անկեղ­ծու­թյամբ ձեզանից ներողություն եմ խնդրում` Ռոբերտ Քո­չար­յանին եւ Սերժ Սարգսյանին Հայաստան բերելու եւ ձեր վզին փաթաթելու համար։ Եթե կադրային քաղաքականության հարցում ես սխալներ գործել եմ, ապա խոս­տովա­նում եմ` սա իմ ամենամեծ սխալն է։ Ավելին, սա սխալ էլ չէ, այլ փորձանք, որ բերել եմ մեր ժողովրդի գլխին։ Ուրեմն` թույլ տվեք, օգնեք ինձ` ձեզ ազատելու այդ փորձանքից։

Այս ամենն արձանագրելով հան­դերձ` վերջնականապես հանգստաց­նելու համար մեր վե­րա­դարձից կամ ռեւանշիզմից սար­սափողներին, այս բարձր ամ­բիոնից պաշ­տո­նա­պես հայ­տա­րարում եմ.

Հայոց Համազգային Շարժման հայտնի դեմքերից ոչ մեկը իշխա­նության մեջ տեղ զբաղեցնելու եւ պետական պաշտոնների տիրե­լու հավակնություն չունի։ Ես առա­ջա­դրվելու եմ ոչ թե որպես ՀՀՇ-ի կամ մի այլ կուսակցության թեկնածու, այլ քաղաքա­ցիական նախաձեռնության հիմունքով։ Իմ եւ ինձ սատարող բոլոր քաղա­քա­կան ուժերի նպատակը ոչ թե բարձր աթոռների բազմելն է, այլ միայնումիայն Հայաստանի նե­րկա հանցավոր վարչախմբի վեր­արտադրության խափանումը։ Մեր ուզածն ընդամենը նորմալ, քա­ղաքակիրթ, իրավական պետու­թյուն ունենալն է, մեր ժողովրդի, մեր երեխաների ու թոռների ան­վտանգության, ազատության եւ բար­օրության ապահովումը։

Ուստի, որպեսզի այլեւս ոչ մի կասկած չմնա, որ մենք հետա­պն­դում ենք այլ նպա­տակներ, պաշ­տոնապես հայտարարում եմ նաեւ հետեւյալը. Հայաստանի Հանրա­պե­տու­թյան նախագահի պաշ­տոնը ստանձնելուց ուղիղ երեք տարի հետո ես պատրաստ եմ ընդմիշտ հեռանալ քաղաքակա­նությունից` ձեզ հնարավորու­թյուն տալով լիովին ազատ եւ օրի­նական ընտրությունների միջո­ցով երկրի նոր Նախագահ ընտ­րել։ Ընդ որում` այդ ընտրու­թյուն­ներին ես չեմ միջամտելու, դրանք անցկացնելու է Ազգային ժողովի նախա­գահը։ Երեք տարին ինձ անհրաժեշտ է` Ավգյան ախոռ­նե­րը մաքրելու եւ պետությունը նոր­մալ հիմքերի վրա դնելու համար։ Իսկ պետությունը նորմալ հիմքերի վրա դնելը ես հասկանում եմ որպես միջոցառումների մի լայն ծրագիր, որը ձեզ կներկայացնեմ իմ հետագա ելույթներում եւ հրապարակումներում։

Ինչպես ասում են, ես խաղում եմ բաց քարտերով` առանց կոնս­պիրացիայի եւ գաղտ­նի պայ­մա­նա­վորվածությունների։ Քաղա­քա­կան ուժերի հետ իմ ունե­ցած բո­լոր հանդի­պումնե­րում ես որեւէ սակարկության չեմ գնացել։ Պար­զա­պես շարադրել եմ իմ տե­սա­կետները` ներկա իրա­վի­ճակից դուրս գալու անհրա­ժեշ­տության եւ քոչարյանական ռե­ժի­մի վեր­արտադրման վտանգը կան­խելու մասին։ Թե Ստեփան Դե­միրճյանի, թե Հրանտ Մար­գար­յանի, Վազ­գեն Մանուկյանի, Րաֆ­ֆի Հով­հան­նիս­յանի, Ար­տա­շես Գեղամյանի, Ար­թուր Բաղդա­սարյանի, Լյուդ­մի­լա Սարգսյանի հետ հանդի­պում­ներում ես նշել եմ, որ առա­ջիկա ընտրարշավում իմ միակ թի­րախը լինելու է ներկա իշխա­նությունների ներ­կայացուցիչը։ Մյուս թեկնածուների հետ ես բանավեճի մեջ չեմ մտնելու, չեմ պա­տասխանելու նրանց քննա­դա­տու­թյուններին եւ հարձա­կում­ներին։

Իսկ այժմ, անվանապես դիմե­լով վերը թվարկված քաղաքա­կան գործիչներին (բացի Ստե­փան Դեմիրճյանից եւ Լյուդմիլա Սարգսյանից, որոնք արդեն ար­տահայտել են իրենց դիրքորո­շումը), դիմելով նաեւ նախագահի մնացյալ բոլոր հնարավոր թեկ­նա­ծուներին, այս հանրահավաքի անունից կոչ եմ անում միանալ քոչարյանա-սերժական ավազա­կա­պետության դեմ ձեւավորվող համաժողովրդական շարժմանը։ Մենք, այսինքն` անձամբ ես եւ իմ կողմնակիցները, մեզ ամբողջո­վին դնում ենք ձեր տրամա­դրու­թյան տակ։ Մեզ պարզապես օգ­տա­գործեք որպես գործիք` հան­ցավոր վարչախմբից ազատվելու եւ իշխանության ձգտման ձեր օրի­նական իրավունքն իրացնելու նպատա­կով, ինչի համար ձեզա­նից ընդամենը պահանջվում է համբերել երեք տարի, գուցե եւ ավելի քիչ։

Եթե այս կոչն էլ մնա “ձայն բար­բառոյ յանապատի”, եւ եթե ընդդիմությունն ընտրություն­նե­րին մասնակցի տրոհված շար­քերով, ապա դա կծառայի միայն Սերժ Սարգսյանի շահերին։ Կո­չին չարձագանքելու պարագա­յում, ձեր տված ոչ մի հիմնա­վո­րում ու բացատրություն երբեւէ հասկա­ցո­ղություն չի գտնի ժո­ղովրդի սրտերում։ Այդ պարագայում, բնականաբար, չեղյալ կհայտարարվի նաեւ վերը նշված իմ առաջարկի եռամյա պայմանաժամկետը։ Իմ հաստա­տա­կա­մու­թյունն ամենեւին կախ­ված չէ ձեր դրա­կան կամ բացա­սական պա­տաս­խա­նից։ Ես արդեն մտել եմ ջուրը եւ թրջվելուց չեմ վախե­նում, ար­դեն նետել եմ ձեռնոցը, եւ առանց աջուձախ նայելու, գնալու եմ մին­չեւ վերջ։ Ուստի Պայքա'ր, պայ­քա'ր մինչեւ վերջ։

Իսկ այժմ ուզում եմ խորին շնորհակալություն հայտնել հան­րահավաքը վարող Նիկոլ Փաշին­յանին եւ հանրահավաքի անց­կաց­ման ժամանակ ոստիկա­նու­թյան ներկա­յացուցիչ նշանակ­ված, Երեւանի փոխոստիկա­նա­պետ Ալեք­սանդր Աֆյանին` իր պար­տականությունները բարեխիղճ կերպով կատարելու համար։

Բարի գիշեր: